حوادث طبيعي: آموزه‌ها
و كاستي‌ها
اصغر ميرفردي
جامعه ما سرزمين حوادث گوناگون طبيعي است و گويا سرنوشت آن با همين حوادث گوناگون طبيعي و غيرطبيعي گره خورده است. شگفت اينكه از اين حوادث پياپي درسي نمي‌آموزيم و در پي تدبيرهاي شايسته برنمي‌آييم؛ چون اگر كمترين آموزه‌اي از تجربه حوادث تلخ به دست مي‌آورديم، پيامدهاي اين حوادث در دوره‌هاي كنوني چنين تلخ نمي‌بودند و چه بسا از برخي حوادث جلوگيري مي‌شد. ژاپن يكي از زلزله‌خيزترين مناطق جهان است ولي در مقايسه با زلزله‌هايي كه با شمار كمتر در مناطق ديگر رخ مي‌دهند، تلفات انساني كمتري دارد. اين تفاوت ناشي از سازگاري علمي سامانه زندگي در ژاپن با وضعيت زلزله‌خيز بودن آن سرزمين است. در جامعه ما، سيل، زلزله، آتش‌سوزي و حوادث ساختماني (اين مورد ديگر طبيعي نيست) و ... حوادث تلخي‌اند كه پياپي رخ مي‌دهند و قرباني مي‌گيرند و در هر حادثه خانواده‌هايي داغدار عزيزان خود مي‌شوند. در زمينه حوادث طبيعي، اگرچه شرايط پديدآورنده اين حوادث (همچون زلزله يا باران‌هاي رگباري موسمي) برون از كنترل انسان‌ها است ولي پيش‌بيني پيامدهاي احتمالي آنها و فراهم‌سازي زمينه‌هايي براي كاستن از دامنه پيامدهاي تلخ‌شان، شدني است. يكي از دلايلي كه موجب بروز حوادث تلخ طبيعي مي‌شود درك نكردن شرايط طبيعي و در نظر نگرفتن مقتضيات طبيعي است كه در گونه دستكاري نابجا در طبيعت و تغيير چهره آن خود را نشان مي‌دهد. به بيان ساده‌تر، انسان‌ها با دخالت‌ها و دستكاري‌هاي بي‌رحمانه خود؛ حق حيات عادي را از طبيعت مي‌استانند و طبيعت نيز با خشم خود چنين رفتاري را پاسخ مي‌دهد. پس پيامد طبيعي گرفتنِ حق حيات طبيعي، خشم طبيعت است كه به گونه سيل، فرونشست زمين و ... خود را نمودار مي‌سازد. تغيير مسير آب‌هاي جاري، ساخت‌‌وساز در مسيل‌ها و ... از جمله رايج‌ترين دستكاري‌هاي نابجا در طبيعت است.
حادثه سيل نوروزي دو سال پيش در محله دروازه قرآن شهر شيراز كه قربانياني گرفت، نمونه‌اي از چنين دستكاري‌هايي است. شوربختانه انسان‌ها در پرتو ماشيني‌شدن فزاينده زندگي، به مخاطرات محتمل طبيعي بي‌توجهي نشان مي‌دهند به گونه‌اي كه حتي در شرايط هشدار هواشناسي، نيز تفرجگاه‌هاي در معرض سيل را براي تفريح برمي‌‌گزينند. اينگونه از بي‌توجهي مي‌تواند ناشي از ضعف آگاهي يا كاهش دامنه اعتماد و سرمايه اجتماعي در جامعه باشد كه حتي در زمينه مخاطرات طبيعي نيز به اطلاع‌رساني‌ها و هشدارها توجه نمي‌كنند. البته اعلام سطح هشدار مناسب و اقدامات اجرايي براي جلوگيري از استقرار مردم در مناطق مستعد خطر، از كارهاي ضروري است ولي گاهي بهنگام يا متناسب با سطح خطر احتمالي انجام نمي‌شود. سه اقدام در برابر حوادث طبيعي ضرورت دارد: 1- بهره‌گيري از دانش روز جهاني براي پيش‌بيني حوادث و تحولات طبيعي و اعلام هشدار مناسب با سطح خطر احتمالي. 2- اجراي سياست‌هاي گوناگون عمراني و اقتصادي با رويكرد حفظ منابع طبيعي و داشتن پيوست محيط زيستي. 3- پايش و نظارت مراكز در معرض خطر سيل و ... به ويژه تفرجگاه‌ها. رويكردها و اقدامات پس از وقوع نمي‌توانند چاره‌ساز كاستن از پيامدهاي تلخ حوادث طبيعي باشند. نگاه پيشگيرانه امروز موثرترين رويكرد در كاهش حوادث فراروي زندگي انساني است و ما به عنوان بخشي از جهان، نمي‌توانيم و نبايد با رويكردها، ابزار و دانش نوين جهاني براي پيشگيري و مديريت اين حوادث بيگانه باشيم.